Sylwetka i metoda Montessori
„Dziecko jest niezwykle ważną istotą samo w sobie. (…)
Dziecko i dorosły to dwie różne części ludzkości, które nawzajem wpływają na siebie i przy pomocy powinny współistnieć w harmonii. To nie jest więc tak, że dorosły, ale także dziecko musi pomagać dorosłemu.”
Maria Montessori
Maria Montessori
Urodziła się 31 sierpnia 1870 r.we Włoszech. W małej rodzinnej miejscowości spędziła pierwsze lata swojego życia. Potem wraz z rodzicami przeprowadziła się najpierw do Florencji, a docelowo rodzina osiadła w Rzymie. Ojciec Marii, Aleksander Montessori, urzędnik skarbowy, żołnierz armii włoskiej, człowiek z zasadami o konserwatywnych poglądach. Matka, Renilde z domu Stoppani.
Maria wychowywana w duchu wiary katolickiej, przez stanowczego, wręcz surowego ojca i serdeczną matkę, którzy starali się wyrobić w córce takie cechy jak samodzielność, odpowiedzialność, a także zaszczepić w niej wrażliwość na potrzeby i niedolę innych, wyrosła na pełną życzliwości i zrozumienia kobietę, a wytrwałość i upór w dążeniu do celu, widać było w każdym jej działaniu.
W Rzymie Maria rozpoczęła naukę w sześcioletniej szkole powszechnej. Zapamiętała szkołę, jako czas przymusu i zniewolenia, zmuszania dzieci do bezruchu i milczenia, a także tłumienia naturalnej aktywności i ciekawości dziecka. Tym doświadczeniem w dorosłym życiu ustosunkowała się krytycznie do ówczesnej szkoły tradycyjnej, której zasadami było zniewolenie i podporządkowanie, a środkami pedagogicznymi rózga w ręku srogiego wychowawcy. Po latach, na podstawie doświadczeń wyniesionych ze szkoły podstawowej, z wolna powstawała w głowie przyszłej twórczyni ruchu pedagogicznego, koncepcja nowego wychowania oparta na kulcie wolności i poszanowania indywidualności jednostki.
Po szkole podstawowej kierowana zainteresowaniami matematyczno-przyrodniczymi wybrała naukę w szkole średniej o profilu technicznym, która z założenia w tamtych czasach rezerwowana była dla mężczyzn. Dalej zgodnie z zainteresowaniami i przekonaniami, wbrew wszystkim, podjęła walkę o miejsce wśród braci akademickiej w Rzymskiej Klinice Medycznej. Opór przeciw realizowaniu własnych marzeń napotykała na każdym kroku.
Wychodząc od ojca, który był przeciwny studiom medycznym. Idąc dalej sprzeciw grona naukowego, a także opinii publicznej. Wytrwale dążąc do celu, uzyskawszy wcześniej poparcie od samego papieża, stała się studentką medycyny. Stanowczo i konsekwentnie kroczyła po upragniony dyplom i uzyskując doktorat z psychiatrii, stała się tym samym pierwszą kobietą – lekarzem we Włoszech. Rozpoczęła praktykę lekarską w Klinice Psychiatrycznej przy opóźnionych w rozwoju. Tak zaczęła się jej praktyczna droga ku pedagogice.
Zainteresowana pedagogiką specjalną docierała do coraz to nowych pism francuskich lekarzy i pedagogów Jana Itarda i Edwarda Sequin’a, którzy już w połowie wieku XIX rozwinęli system wychowawczy skierowany do dzieci niepełnosprawnych, pomagający im w rozwoju poprzez specjalnie opracowane pomoce rozwojowe służące przede wszystkim do rozwijania zmysłów. W licznych obserwacjach dzieci, doszła do wniosku, że należy dotychczasowe metody medyczno-pedagogiczne stosowane do osób niepełnosprawnych, zastąpić wychowaniem moralnym. Z taką właśnie tezą wystąpiła na kongresie pedagogicznym w Turynie, co spotkało się z szerokim zainteresowaniem, a zaowocowało w propozycję, od ówczesnego włoskiego ministra oświaty Guido Bacceli, wygłoszenia wśród nauczycielek rzymskich wykładów dotyczących wychowania dzieci niepełnosprawnych. W 1898 r. przyjęła docenturę i po czym prowadziła zajęcia w instytucie Kształcenia nauczycieli w Rzymie. W 1900 r. zostaje jego dyrektorem.
Z praktyk tych najpierw powstała szkoła, po pewnym czasie Montessori dołączyła eksperymentalną klasę złożoną z dzieci, które uznano za nienadające się do szkoły. Zaś z tej placówki powstał Instytut medyczno-pedagogiczny dla wszystkich dzieci niedorozwiniętych i niepełnosprawnych w Rzymie. To doprowadziło ją do przekonania o tym, że większość problemów i dysfunkcji dzieci przebywających w przytułkach, wynika z zaniedbania wychowawczego. Tam właśnie Maria zdobyła podstawy swojej wiedzy pedagogicznej, która zaowocowała potem w jej życiowym powołaniu – jakim stało się stworzenie ruchu pedagogicznego, zwanego także Metodą Montessori tudzież montessoriańskim systemem wychowawczym. Maria studiowała również filozofię i antropologię. Prowadzi także wykłady w Pedagogicznym Instytucie w Rzymie i angażuje się w różne formy kształcenia nauczycieli, pojawiają się też liczne opracowania medyczne.
6 stycznia 1907 r. – otwiera pierwszy „Casa dei bambini” („Dom Dziecięcy”), w dzielnicy Świętego Wawrzyńca przy ulicy Via dei Marsi Nr 58, a za nią kolejne. Praca w nowym środowisku miała wiele przesłanek. Począwszy od wychowania społecznego, podstaw higieny i kultury, chodziło o zebranie dzieci, które są za małe do posłania do szkół, oraz zaprowadzenie nad nimi opieki i objęcia ich edukacją odpowiednią do ich wieku. „Case dei Bambini”, czyli domom dziecięcym, jak je nazywała Montessori, autorka poświęciła wiele stron w swoich dziełach. Ta szczególnego rodzaju praktyka, dała początek pedagogice jej autorstwa. Zaczęła się pełna wysiłku praca z dziećmi w ich naturalnym środowisku, ponieważ działalność Marii Montessori wykraczała dalece poza ściany budynku szkoły. Stopniowo samodzielnie wyposażała placówki w nowoczesne, własnego projektu meble i przedmioty przystosowane do potrzeb dziecka. Korzystała z materiałów rozwojowych do kształcenia zmysłów Sequina, doskonaląc je według własnych pomysłów. Pracując według własnych pomysłów po pewnym czasie zaobserwowała zmiany w zachowaniu dzieci. Z pobudzonych, głośnych i rozkojarzonych istot stały się skupione i wewnętrznie uporządkowane. Rozpoczęła, więc prowadzenie pierwszych kursów dla nauczycieli, krajowe i międzynarodowych (kursy, konferencje, na których przekazuje swoją wiedzę).
6 maja 1950 r. – niespodziewanie umiera w wieku 82 lat. Do ostatnich lat życia jej działalność pedagogiczna nie ustawała. Z charakterystycznym sobie entuzjazmem i zaangażowaniem gotowa była w każdym miejscu i o każdym czasie szukać zwolenników swoich poglądów i przekazywać następnym swój życiowy dorobek.
Na jej prośbę na nagrobku wyryto
„PROSZĘ KOCHANE DZIECI, KTÓRE WSZYSTKO POTRAFICIE, ABYŚCIE RAZEM ZE MNĄ BUDOWAŁY POKÓJ MIĘDZY LUDŹMI I NA ŚWIECIE”
Kilka słów o metodzie Marii Montessori
Istota Pedagogiki Montessori sprowadza się do stwierdzenia, że ponieważ każde dziecko jest inne, powinno rozwijać się według stworzonych przez siebie, przez swoje możliwości, kompetencje i umiejętności – indywidualnych planów rozwojowych – tak, aby ich właściwa realizacja umożliwiała mu naukę samodzielną i efektywniejszą.
Tak, więc głównym zadaniem pedagogiki Montessori jest wspieranie spontanicznej i twórczej aktywności dzieci oraz danie im szansy na wszechstronny rozwój fizyczny, duchowy, kulturowy i społeczny. Cele te są realizowane między innymi poprzez rozwijanie w dziecku samodzielności i wiary we własne siły, pracę nad osiąganiem długotrwałej koncentracji nad wykonywanym zadaniem, wypracowanie postaw posłuszeństwa opartego nie na zewnętrznym przymusie, a na samokontroli. Za podstawę wszelkiego kształcenia M. Montessori uważała wszechstronne kształcenie zmysłów (wzroku, słuchu, dotyku, smaku i węchu). W tym celu jej domy dziecka dysponowały bogatym, specjalnym materiałem rozwojowym, pobudzającym do samorzutnej aktywności. W systemie Montessori każde dziecko pracuje indywidualnie, samodzielnie wg upodobania.
Cele te realizowane są poprzez pomoc dziecku w:
- Rozwijaniu samodzielności i wiary we własne siły;
- Wypracowaniu szacunku do porządku i do pracy;
- Wypracowaniu zamiłowania do ciszy i w tej atmosferze do pracy indywidualnej i zbiorowej;
- Osiąganiu długotrwałej koncentracji nad wykonywanym zadaniem;
- Wypracowaniu postaw posłuszeństwa opartego na samokontroli, a nie na zewnętrznym przymusie;
- Uniezależnieniu od nagrody;
- Formowaniu postaw wzajemnej pomocy bez rywalizacji;
- Szacunku do pracy innych;
- Rozwijaniu indywidualnych uzdolnień i umiejętności współpracy;
- Osiąganiu spontanicznej samodyscypliny wynikającej z dziecięcego posłuszeństwa;
Zasady pedagogiczne korzystania z wolności
1. ZASADA SWOBODNEGO WYBORU:
• MATERIAŁU – wszystkie pomoce są zawsze dostępne, ułożone tematycznie na półkach w zasięgu ręki dziecka. Dziecko samodzielnie podejmuje decyzję, z którym będzie pracować. Wybór jest początkowo spontaniczny, później coraz bardziej świadomy.
• MIEJSCA PRACY – dziecko pracuje tam, gdzie samo zdecyduje i gzie pozwalają na to granice naszego rozsądku i możliwości organizacyjnych (przy stole lub na dywaniku na podłodze).
• CZASU PRACY – dziecko może zajmować się wybranym zajęciem tak długo, jak zechce (w granicach określonych ramowym planem dnia). Samo ustala tempo i czas uczenia się.
• FORMY – lekcję podstawową przeprowadzamy z każdym dzieckiem indywidualnie. Następnie zaczyna ono pracować samodzielnie lub w grupie.
2. ZASADA PORZĄDKU – każdy przedmiot ma swoje miejsce i przeznaczenie – skąd został wzięty, tam zostaje odniesiony. Dzieci kochają porządek, który pozwala uporządkować mu chaotyczną obfitość wrażeń i doświadczeń, pomaga tworzyć własny ład duchowy i rozwijać umiejętność porządkowania. Porządek w otoczeniu – porządek w sercu.
3. ZASADA OGRANICZENIA – dzieci mogą robić to, co je interesuje, ale nie jest to samowola. Istnieje wiele ograniczeń np. każdy rodzaj materiału jest tylko w jednym egzemplarzu i trzeba go stosować zgodnie z jego przeznaczeniem, nie można innym przeszkadzać, niszczyć.
4-5. ZASADA IZOLOWANIA I STOPNIOWANIA TRUDNOŚCI – dziecko pracuje z określonym materiałem w celu poznania lub uporządkowania określonych pojęć. Celem każdej pomocy jest zwrócenie wagi i zdobycie w konkretnej, zamierzonej w konstrukcji materiału, dziedzinie. Stopniowania trudności – każde ‘ogniwo” zawiera w sobie cechy materiału poprzednio wprowadzonego plus jedną cechę więcej.
6. ZASADA TRANSFERU – wiedza, kompetencje i umiejętności opanowane podczas pracy, dziecko przenosi na otoczenie. O tyle mają one sens, o ile dziecko będzie potrafiło korzystać z nich w realnym świecie.
7. ZASADA WŁASNEGO DZIAŁANIA I POWTARZANIA – typowy dla nabywania nowych umiejętności jest fenomen powtarzania. Jeżeli dziecko ma potrzebę wielokrotnego powtarzania czynności – akceptujemy to.
8. ZASADA SAMOKONTROLI – materiał montessoriański jest tak skonstruowany, że pozwala dzieciom samodzielnie stwierdzić, czy daną pracę wykonały dobrze czy źle.
„Postawa nauczyciela musi zawsze wynikać z miłości. Dziecku należne jest pierwsze miejsce, a nauczyciel idzie za nim i wspiera je. Musi on zrezygnować z własnych działań na korzyść dziecka. Musi przyjąć pasywną postawę, by mogło ono wyrażać się w swoim działaniu. Ponieważ nie ma większej przeszkody dla rozwoju dziecięcej osobowości niż dorosły, który z całą przewagą przeciwstawia się dziecku.”
Maria Montessori
Otoczenie dziecka
„Gdybyśmy jednak stworzyli otoczenie, które odpowiadałoby wzrostowi, siłom psychicznym zdolnościom dziecka i gdybyśmy pozwolili dziecku tam swobodnie pracować, wtedy poczynilibyśmy już ogromny krok w kierunku rozwiązania problemów wychowawczych (…)”
Maria Montessori
Otoczenie, w którym przebywa dziecko odgrywa w metodzie Montessori kluczową rolę. Może ono bowiem wspomagać w pełni harmonijny rozwój osobowości dziecka, aby czuło się ono szczęśliwe i radosne oraz szybko i chętnie się uczyło. Ponadto, respektuje kolejne fazy zainteresowań, związane z rozwojem dziecka. Wszystkie materiały natomiast są uporządkowane tematycznie i łatwo dostępne, umieszczone w zasięgu ręki dziecka. Nauczyciel jest pośrednikiem pomiędzy otoczeniem i dzieckiem, pomaga mu samodzielnie odkrywać rzeczywistość.
Przygotowanie otoczenia rozpatrywane jest w trzech aspektach:
1. ASPEKT MATERIALNY – czyli budynek przedszkola, sale odpowiednio wyposażone w sprzęty, pomoce rozwojowe Montessori oraz inne pomoce i przedmioty wspierające rozwój dziecka.
2. ASPEKT STRUKTURALNO-DYNAMICZNY – określają go pedagogiczne zasady, i dotyczące norm budowy przygotowanego otoczenia, zasad pracy pomocami rozwojowymi oraz zasady porządku i wolności, spinającej wszystkie składniki teorii wychowania M. Montessori.
3. ASPEKT OSOBOWY – tworzy osoba nauczyciela, przyjaciela i pomocnika w poznawaniu świata, wnikliwego obserwatora. Nauczyciel jest niezastąpionym elementem i twórcą przygotowanego otoczenia. Osobowy aspekt przygotowanego otoczenia tworzy również grupa dzieci zróżnicowana pod względem wieku oraz inne osoby biorące udział w wychowaniu dzieci.
„Przygotowanie otoczenia o przygotowanie nauczyciela to praktyczny fundament naszego wychowania.”
Maria Montessori
Materiał rozwojowy Marii Montessori
Ważną częścią Pedagogiki Montessori jest oryginalny zestaw pomocy dydaktycznych zwany Materiałem Montessori. Montessori zastosowała je empirycznie na podstawie wcześniej zaproponowanych pomocy J. M. Itarda i E. Seguina, własnych przemyśleń i doświadczeń z dziećmi. Jest wprowadzany w momencie zainteresowania nim przez dziecko i indywidualnie każdemu dziecku.
Charakteryzuje się on:
• Prostotą, precyzją i estetyką wykonania.
• Uwzględnieniem zasady stopniowania trudności.
• Dostosowaniem do potrzeb rozwojowych dziecka.
• Logiczną spójnością ogniw ciągów tematycznych.
• Konstrukcją umożliwiającą samodzielną kontrolę błędów.
• Ograniczeniem – dany przedmiot występuje tylko w jednym egzemplarzu.
Materiał można podzielić na pięć kategorii w zależności od edukacji rozwojowej, której ma służyć:
1. Materiał do ćwiczeń praktycznych dnia codziennego – związany jest z samoobsługą, troską o środowisko, zwyczajami i normami społecznymi.
2. Materiał sensoryczny – rozwijający poznanie zmysłowe, służy pobudzaniu aktywności umysłowej.
3. Materiały do nauki: języka, matematyki, kultury i innych dziedzin wiedzy.
4. Materiały artystyczne – związane z ekspresją muzyczną, plastyczną i zręcznościową dziecka.
5. Materiały religijne – np. przedstawiające opowieści biblijne.
„Czego dziecko nie jest w stanie samo zrobić, musimy mu to dokładnie pokazać. Nie możemy dawać zbytecznej pomocy, ale też nie zaniechamy tej koniecznej”
Maria Montessori
Znaczenie ciszy
w pedagogice Marii Montessori
Lekcje ciszy są charakterystycznym elementem metody Montessori i przeprowadzane są we wszystkich placówkach przedszkolnych i szkolnych pracujących tą metodą. Ćwiczenia ciszy pomagają dziecku odnaleźć spokój, ułatwiają skupienie i pozwalają na wyciszenie emocji.
Poprzez ćwiczenia ciszy, które za każdym razem odwołują się szczególnie do jednego ze zmysłów wzroku, słuchu, węchu, smaku, dotyku możemy budzić w dziecku postawy słyszenia, widzenia, odczuwania, dźwigania, brania, dawania i otwartości na drugiego człowieka. Podstawowym warunkiem rozpoczęcia zajęć jest zgoda dziecka. Każde dziecko powinno samodzielnie decydować, czy chce uczestniczyć w kręgu. Zajęcia te nie mogą być rozumiane, jako kara. Przed przystąpieniem do ćwiczeń należy odczekać, aż wszystkie dzieci usiądą spokojnie i w sali będzie rzeczywiście cicho. Ćwiczenia powinny być atrakcyjne tak, by zaciekawić dziecko.
Specyfika grupy różnowiekowej
W praktyce oznacza to, że w jednej grupie przedszkolnej przebywają dzieci w różnym wieku (3-5 lat) i że kryterium organizacji procesu dydaktyczno – wychowawczego są przede wszystkim możliwości rozwojowe, a nie wiek dziecka.
Korzyści wynikające z pracy z grupą różnowiekową:
• Przypomina swoją strukturą rodzeństwo w rodzinie wielodzietnej, przez co stwarza naturalne warunki do rozwoju społecznego i umysłowego dzieci.
• Jest doskonałym „polem” do nauki zachowań społecznych dla dzieci nieposiadających rodzeństwa.
• Umożliwia przebywanie w jednej grupie rodzeństwu, znajomym, co ma niebagatelne znaczenie w procesie adaptacji lub przy lękliwości dziecka.
• Przebywając w grupie zróżnicowanej wiekowo każde dziecko doświadcza różnych pozycji w grupie – od najmłodszego, poprzez „średniaka”, aż do bycia starszakiem, co uczy i daje wiele satysfakcji.
• Młodsze dzieci mogą przejmować od starszych wiedzę, doświadczenia umiejętności (często poprzez naśladowanie), zasady i tradycje obowiązujące w grupie, szybciej rozwija się u nich również mowa.
• Dzieci stają się bardziej wrażliwe i otwarte na potrzeby innych, tworzy się większe poczucie więzi emocjonalnej w grupie.
• Dzieci starsze mają okazje do prezentowania swojej wiedzy i umiejętności młodszym kolegom, mogą opiekować się młodszymi, pomagać im w realizacji podjętych działań, co sprzyja wyrabianiu wrażliwości i podnosi samoocenę.
• Każde dziecko w grupie może odnosić sukcesy na miarę swoich indywidualnych możliwości.
• Wzmacnia się też poczucie bezpieczeństwa u dzieci. Dzieci mogą uzyskać wsparcie w sytuacjach, kiedy czują się niepewnie, nie wiedzą jak rozwiązać problem, nie tylko ze strony nauczyciela, ale także starszego kolegi poczucie bezpieczeństwa może też zwiększać fakt obecności w tej samej grupie znajomych dzieci, przyjaciół czy rodzeństwa.
• Zróżnicowany wiek dzieci w grupie sprzyja również indywidualizacji podejścia nauczyciela do każdego dziecka, zmniejsza też czynnik rywalizacji pomiędzy dziećmi w grupie.
Dekalog Marii Montessori
1. Nigdy nie dotykaj dziecka, jeśli nie zostaniesz do tego zaproszony w jakikolwiek sposób.
2. Nigdy nie mów źle o dziecku przy nim a także podczas jego nieobecności.
3. Koncentruj się na wzmacnianiu i pomocy w rozwijaniu tego, co jest dobre w dziecku, wtedy coraz mniej miejsca będzie pozostawało na zło.
4. Bądź aktywny w przygotowaniu otoczenia. Niezwykle dokładnie, starannie i stale dbaj o nie. Pomóż dziecku ustalić właściwe, konstruktywne relacje ze wszystkim, co go otacza. Pokaż miejsca gdzie znajdują się pomoce do rozwoju dziecka i fachowo objaśnij jak się nimi właściwie posługiwać.
5. Bądź gotowy do pomocy, gdy dziecko tego potrzebuje, zawsze słuchaj i odpowiadaj, gdy zwraca się do ciebie.
6. Szanuj dziecko, które popełnia błędy i może je samodzielnie wcześniej lub później skorygować, ale reaguj natychmiast i zdecydowanie, kiedy zachowanie dziecka naraża je samo lub otoczenie na niebezpieczeństwo.
7. Szanuj dziecko, które odpoczywa lub obserwuje innych, którzy pracują lub zastanawia się, co zrobiło albo, co zrobi. Nie wołaj go i nie zmuszaj do innej aktywności.
8. Pomóż w znalezieniu zajęcia tym, którzy nie radzą sobie z tym.
9. Bądź niezmordowany w powtarzaniu prezentacji dla dziecka, które wcześniej tego odmówiło. W ciszy i z powściągliwością, używając łagodnych słów, pomagaj dziecku w zdobywaniu umiejętności, których jeszcze nie posiada i w pokonywaniu niedoskonałości.
10. Zawsze traktuj dziecko z szacunkiem i miłością, obdarzaj go tym, co masz najlepsze i wszystkim najlepszym, czym dysponujesz.
opracowała: Ewa Korżyńska
Bibliografia
- Małgorzata Miksza „Zrozumieć Montessori, czyli Maria Montessori o wychowaniu dziecka”. IMPULS, Kraków 2009 r.
- Sabina Guz „Metoda Montessori w przedszkolu i szkole”. Magazyn Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Lublin 2006 r.
- Gabriela Badura-Strzelczyk „Pomóż mi policzyć to samemu. Matematyka w ujęciu Marii Montessori od lat trzech do klasy trzeciej”.
Wydawnictwo Nowik Sp. J. Opole 2008 r. - Barbara Stein „Teoria i praktyka Marii Montessori w szkole podstawowej”. JEDNOŚĆ, Kielce 2003 r.
- Magdalena Szuksta, Maria Mendel „Współczesne tendencje w nauczaniu inspirowane metodami M. Montessori, C. Freineta, R. Steinera”. Zakład Wydawnictw i Reklamy „Iwanowski”. Płock 1995 r.
- A. Albinowska, R. Czekalska, A. Gaj, B. Lauba, J. Matczak, A. Piecusiak, J. Sosnowska „Odkryjmy Montessori raz jeszcze…”. Program wychowania przedszkolnego. Wyd. IMPULS, Kraków 2008 r.
- „TRENDY, uczenie się w XX wieku” Internetowy magazyn CODN nr 3/2005. Opracowanie: Jarosław Jordan.
